Stara šlejfka
Pópšawem jo se zachopiło z wopacneju spekulaciju. W Bjerwałdźe jo stojała chałupa, kótaraž njejo wěcej rentabelnje źěłała. Kněz Rötschke ako wobsejźaŕ a kněz Säuberlich ako nawjedowaŕ stej měłej zaměr toś teje „zelezoweje škrěśa ” tak malsnje a tunjo ako móžno wótbyś. Góspodaŕski inspektor kralojskeje komisijoweje rady von Kassel, kněz Scheyer z Górnego Wujězda, jo se palecy za to zajmował. Wón jo se myslił, až ma se wusoki wudobytk ze zeleza dojśpiś. Listojty cysty jo wužył kuždu góźbu, aby pšawje cesto na woglěd pśišeł Scheyer wó wusokem dobytku jogo twóŕby pśeznanił. Wujězdźański góspodaŕski inspektor jo měł pśeśiwo Bjerwałdskim naźejam ceło hynakše plany. Wón jo kśěł nejpjerwjej raz principy a technologije wuslěźiś, aby dobyte dopóznaśa za swój planowany Delnjowujězdźańsku twórbu zběrał. Z wjelikimi techniskimi nazgónjenjami wugótowane, jo wón 1858 dał twarjenje za swójo zelezowe rozkšywanje twariś. Bólosne nazgónjenje, až njejo Wujězd za toś tu góspodaŕsku firmu to pšawe stojnišćo, jo pśišeł pitśku pśepózdźe. Pódzajtšne kśidło jo było južo gótowe.
Wobraz napšawo pokazujo Slěpjaŕnja z wugnjenim za kótłaŕnju. Toś ta jo była za technologiski źěłowy proces drjewjanišća trjebna a jo słužyła pózdźej topjenju chórownje.
Akle wokoło wósuda 1866 su nastali žytowy młyn a plumpaŕnja w až do togo prozno stojecem twarjenju. Zajmawym wobglědowarjam nadpadnu woknowe flaški w zapalenju (wobraz dołojce) drjewjaneje šlejfki. Jo to dopokaz, až jo se nejpjerwjej pódzajtšny źěl twarjenja kompletnje natwarił a až jo se njesnadnje pózdźej pódwjacorny źěl pśisamem twarjenja nasajźony. Pśi tom zamurjowane cyglowe formaty a barwy su jadnake. Wóni maju z ruma Rychwałdsko-moch drjewo póchadaju. Móžo se gódaś, až jo z twaŕom žytowego młyna 2. źěl cerwjenego cyhelowego twarjenja nastał.
W bramborskem krajnem archiwje (žrědło: Reg.3B IW) eksistěrujo połoženska skica 1883, pomjenjone młyńske twarjenja w tuchylnej wjelikosći z 2 wódnymi kólasami a tšochu tergami, kenž jo pód pód pód pódwjacornym źělom twarjenja pśejšło. Nejskerjej jo běžało nutśika hyšći pśidatne młyńske kólaso abo póceraŕnja. Stare zliceńki z Wujězdźańskego „rapakego casa“ wupokazuju twóŕbu ako „wuměłski a walcowy młyn“.
Twaŕ zelezniskeje cery wokoło lěta 1871 jo měła za wjas góspodaŕski rewolucionarny wuznam. Młyńske twarjenje jo dostało samo zeleznicowy zwisk. Zeleznicowe awta su z kónjemi abo wołami až k pśepódawarnišću śěgnuli.
Trjebna rekonstrukcija wobeju Sprjewineju spušćadłowu jo se 1896 wótměła. Južo lěto pózdźej, su głownu a pódlańsku woboru ako teke nabocne kśidła młyna z młynskim kólasom pśez stolěśowu wusoku wódu wótryli. Za Górny Wujězd jo nastała cełkowna škóda 350.000 markow.
W nowem Zgórjelskem pokazowarju “wót 3.8.1897 jo było cytaś, až jo se w dalokich źělach Sakskeje něźi 120 litrow na kwadratny meter dešć najšło. To jo wótpowědowało cełkownej licbje 1.500 milionow kubiknych metrow. Zastojnstwa su póstajili ewakuaciju. Wjele Wujězdźarjow jo śěgnuło za někotare dny do wobłukow, kenž su wušej lažali. Škóda jo była tak wjelika, až mimo wódnja a nocy źěłajucych luźi z Górnego Wujězda a regiona, hyšći pśidatnje wójaki wójnstwa pśi rumowańskich źěłach su pomagali. Te slědne twardo myslone sedlarje su na pódzajtšnej stronje Sprjewje se powdali. Jo młyn dokradnje ku głownej sezonje zmakał, wjelgin na lěpšynu konkurence. Młynski zawod jo se pśestał.
Wokoło 1847 pśez pušćenje lěsa pśisamem dopołnje znicone lěse su měli zasej dosć drjewa, aby na tej bazy surowiznow pśeźěłajucu industrijnu wótnožku wutwóriła. Hyšći pód kubłarjom knězom von Rabenau jo nastała w twarjenju znata šlejfkaŕnja. Rězak ma se źělnje zwenka głownego twarjenja běžaś. Wugeń, kótłowy dom a turbinowe twarjenje su natwarili. Wokoło 1902 su mógali produkciju pśiwześ a wót 1913 pód nawjedowanim Rabena Enkel Herberta mudrego dalej wjasć.
W statnym filialu Budyšyn namakaju se twaŕske akty wó Wujězdźańskej woborje a wobej turbinje, kótarejž stej se pśizwóliłej w casowem wótrězku 1914 do 1929. Póstupowanje, techniske pśizwólenja pśizwóliś, jo běžało wokoło pśewroty stolěśa akle pšawje. W Lejnicańskem amtskem łopjenje su pó etapach a technice se póśěgujucy k tomu napominali. Wótpowědujuce pśespytowańske pśedpise, na pśikład pśez śišćany kótlik, mógu se w amtskich łopjenach wót 1902 docytaś. Z tym su pśipšawy w póstupowanju pśizwólili, kótarež su južo dłujko běžali.
Wobraz napšawo pokazujo wurězk z ruku nakresloneje kórty z Dolnjowujězdźańskim młynskim groblowym pśeběgom z lěta 1883. Grobla jo šła direktnje pśez lěwe młyńske twarjenje. Młyn ma kluznjowu liniju a góni se pśez dwě kólasy. Někaki grobla jo wjadła pśez źinsajšny wobłuk kupy. Woběg Sprjewje na pódzajtšnej droze.
Myslenje, až jo pó hawariji za wusoku wódu dalej šlejfrownja z jadnym abo samo ze samskim młyńskima kólasoma abo wobyma kólasoma gótowała, njamóžo se wuzamknuś. Z twaŕskeje kreslanki jo wiźeś, až jo se mjazy 1900 a 1915 wjelike 190 PS turbinow ako cełkowny pógóń zasajźił. Bóžko feluju konkretne pódłožki wótwórjenje wó konstruktiwnych a financnych motiwach wót rozsudow pódawaju, kótarež su we wónem casu padnuli. Nanejmjenjej su mógali pśi srjejźnem pśeběgu 7 do 10 m³ / s trjebnu energiju za rozdrosćenje parjonego drjewa z nastupajuceje mócy dobyś. Mała turbina, kótaraž jo 76,3 PS dodawała a jo hyšći zdźaržana była, su pózdźej zatwarili. Wóna jo až doněnta ze stareju transisiju zwězana, kótaraž jo raz pó cełem twarjenju wjedła a dalejźěłanje slěpjańskeje muki na surowu papu pśewzeła. Wót njeje jo se pominała relatiwnje konstantna spěšnosć běženja, kótaraž jo se mógła twaŕskotechniski z nad turbinu bydlecym „pówětšowym polsterom“ zawěsćiś. Wót zachopjeńka stolěśa (nejskerjej 1902) jo se źěłał jadnak milinowy generator, kenž jo zastarał kubłański dwór z grodom, rentnarski amt, Winklerec dwór, pjakaŕnju a samo tejku a stawne blido w Haškecach gósćeńc z elektriskim swětłom. 1923 jo se ten generator pśeśiwo wugbałemu mócnjejšemu měnjał. Ako jo se grod 1950 na gójenišćo TBK wutwarił, su generator jadneje miliny wuměnili pśeśiwo se změnjajucy z milinu. Wón jo słužył głownje k zastaranju techniskich institucijow w chórowni z elektriskeju energiju, daniž jo mógła wejsna seś wótpowědujuce póśěženja braś a produkowanje miliny z małymi energijowymi załožkami njewažne bu.
Njepósrědnje pó sypnjenju jo se raźiło dłujkolětnemu źěłowemu mejstarjeju Walterej Schöbloju z pomocu turbiny, energiju producěrowaś. Z tym su mógali derjekněžyński młyn gataŕstwa do jěźenja spóraś. W młynje kněza Barta składujuce trajda jo se mlěła a na tak wažnu prědnu klěb za głodne luźe pśeźěłała. Wusoke wósobinske zasajźenje a kreatiwne jadnanje někotarych wobydlarjow jo mógał bědu we jsy nanejmjenjej pitśku pómjeńšyś. Tak su musali pśidatnje 284 wugnanych z nimskich pódzajtšnych stronow w Górnem Wujězdźe zaměstniś.
Wobydlarje rozpšawjaju wó eksperimentelnej pówójnskej produkciji w twarjenju, kótaruž dejał pód nawjedowanim kněza Pawoła Lejnika ze Slěpego prasingerske šklě k powšyknemu wužywanju napóraś. Technologija jo se wót inženjera noga ze Zgórjelca wuwiła a jo měła w dokóńcnem zgótowanju, pśi tak pomjenjonym zanjerěšenju produktow, bejne śěže. Njeglědajucy na wusoke inwesticije njejo se toś ta produkcija do nose pśišła.
Na zakłaźe SMAD-kłada co .64 jo se wobsejźaŕ Herberta Kluge pśiswójł 10.09.1945. Z wuwjeźeńskim póstajenim k pśikazoju SMAD co .64 wót 28.04.1948 nabydnjo pomjenjone wuswójenje płaśiwosći.
Rězak a drjewjana šlejfkaŕnja stej pśejšłej 01.04.1949 do wobsejźeństwa VEB pśeźěłanje papjery. Zawod bu dokóńcnje zastajony. Gódnota twarjenja z mašinami jo była w tom casu hyšći 90.516 DM. Statne socialne zawěsćenje jo zapódało pšosbu wó pśewześe twarjenja z wobtwarźenim, Slěpjaŕnju ako bydleńsku rumnosć za gójcow a personal nowego TBK gójnišća wutwariś. Wóna jo dostała na 01.07.1950 pśipłaśonk a jo tak dojśpiła, až su se mógali wšykne wót tam pśizamknjone zastarańske institucije a móžnosći wótstajenja wužywaś. Lěcrownož jo w tom casu hyšći 161 wuběgańcow pśidatnje we jsy zaměstnjone było, njejo se daniž pśetwariło daniž wuchowanje gódnotow.
Rybarstwo Rakecy jo tejerownosći pšosbu wó wužywanje twarjenja ako stajiło, kótaraž su wótpokazali. Niźi se njedajo wujasnjenje namakaś, cogodla se ten cas tak wažne mašiny jadnorje zgubiju.
Póněcom jo zakryło rědne twarjenje, kótarež jo słužyło hyšći ako źěłaŕnja a topjeńska dom, k wótpadankam chórownje. Z „wótwijanim“ chórownje w lěśe 1991 jo se teke toś ta funkcija zgubiła. Kšywo jo se grozyło zapadnuś. Akle pó tom až jo pśejšło do wobsejźeństwa gmejnskego zastojnstwa Wujězd, jo Lichotny stat Sakska 700.000 DM za saněrowanje kšywow pśewóstajił, kótarež su mógali 1992 do nadawka daś. Murjaŕstwo se wupśestrěwa wót pšawego slěznego twarjenja až do ruiny turbinow. Ten ma se pśez póniženje spódneje wódy Bjerwałdskeje łužyskeje jamy wuwołaś. Wugeń jo se 1997 pśez błysk tak śěžko trjefił, až jo se musał wótryś. Na pśitwaŕ turbinowego twarjenja póbrachujo pśecej hyšći kšywo. Akle z cełkownym konceptom ma se teke pśitwaŕ swójo póstajenje zachowaś a se zaměroju wótpowědujucy saněrowaś. Tuchylu běžy pśespytowanje wuměnjenjow za znowa wužywanje wódneje mócy. Historiske dopokaze něga wobstojecych pšawow pśedlaže ako kopije. Wobej pušćadle a nowonatwarjone rybjece schódy stej w wjelgin dobrem twaŕskem stawje. Tuchylu njamóžo se trjebna mań pśeběga dla wobstojecych wódnych bilancow, kótarež pśedlaže ako hydlogiske pósudki wót 10.03.95, hyšći dopołniś. Znowa stajony pósudk wót 12.09.2002 wobkšuśijo njewažnu změnu. Akle gaž jo wuwześe za połnjenje Bjerwałdskego jazora zakóńcone, stoj město togo něnto pśerěznje něźi 0,4 m³ / s mań wódy wót něźi 1,4 m³ / s k dispoziciji. Z tym buźo wužywanje wódneje mócy k producěrowanju elektriskeje energije akle rentabelne. Gaž se twaŕska substanca w swójej architekturje atraktiwnje wutwari, móžo se mała wódna milinaŕnja staś k woglědanja gódnemu publikumowemu magnetoju pśi wjele wužywanej drogowańskej sćažce Sprjewinej sćažce.
W nowembrje 2000 jo se projekt k wužywanju „Stareje Slěpjaŕnje“ ako reptilienco wuźěłał. Měli se gastronomiske institucije, souvenir-shop a reptilijowy fachowy wobchod zapśimjeś. Za to pówoblicone 413.000 DM swójske srědki maju se za priwatne wužywarje lěbda wupóraś, wót togo, až góźi se z tuchylu wobstojeceju městneju infrastrukturu lěbda wudobytk dojśpiś.
Twarjenje jo zdźaržanja gódny, ale njewužywany twaŕski pomnik. Wón jo žywy wót swójogo błyšćotnego tšojenja a caka na luźi z idejami, kótarež mógu hyšći źiwy wugbaś.
Eberhard Barthel