Stara drjewjannja
Poprawom započa so z wopačnej spekulaciju. W Bjerwałdźe steješe hětownja, kotraž hižo rentabelnje njedźěłaše. Knjez Rötschke jako wobsedźer a knjez Säuberlich jako nawoda měještaj wotpohlad tute „železowe taće“ tak spěšnje a tunjo kaž móžno wotbyć. Hospodarski inspektor kralowskeje komisijneje rady wot Kassela, knjez Scheyer z Delnjeho Wujězda, zajimowaše so palacy za to. Wón wěrješe, zo ma so wysoki dobytk z haćenja železa docpěć. Lesćiwy Säuberlich wuži kóždu składnosć, zo by prawje husto na wopyt přijěducy Scheyer wo wysokim dobytku swojeje twórby přeswědčił. Hornjowujězdźanski hospodarski inspektor měješe přećiwo Bjerwałdskim nadźijam cyle hinaše plany. Chcyše najprjedy raz principy a technologije wuslědźić, zo by zdobyte dopóznaća za swoju planowanu Delnjowujězdźansku twornju nazběrał. Z wulkim techniskim nazhonjenjom wuhotowany, da wón 1858 twarjenje za swoje železowe taće twarić. Bolostne nazhonjenje, zo njebě Delni Wujězd za tutu hałžku prawe stejišćo, přińdźe trochu přepozdźe. Wuchodne křidło bě hižo hotowe.
Wobraz naprawo pokazuje točerstwo z wuhenjom za kotołowu připrawu. Tuta bě za technologiski dźěłowy proces drjeworězbarnje trěbna a słužeše pozdźišo k wutepjenju chorownje.
Hakle wokoło wosuda 1866 nastaštej žitny młyn a klumparnja w hač dotal prózdnym twarjenju. Kedźbliwym wobhladowarjam napadnu woknješka we wohnjowych swislach (wobraz deleka) drjewjernje. Je to dopokaz, zo bu najprjedy wuchodny dźěl twarjenja kompletnje natwarjeny a njesnadnje pozdźišo zapadny dźěl nimale runostajeny twarski zasadźeny. Při tym zamurjowane cyhele a barby su jenake. Wone maja z ruma Rychwałdsko-mołworje pochadźeć. Móže so tukać, zo je z twarom žitneho młyna 2. dźěl čerwjeneho cyheloweho twara nastał.
W braniborskim krajnym archiwje (žórło: Reg.3B I.W) eksistuje lagowa skica 1883, mjenowane młynske twarjenja w tučasnej wulkosći z 2 wodowymi koleskami a groblu pokazuje, kotraž pod zapadnym dźělom twarjenja přeńdźe. Najskerje běžeše nutřka hišće přidatne młynske koło abo wučerpanje. Stare zličbowanki z Delnjowujězdźanskeho „Rabenauskeho časa“ wupokazuja twórbu jako „Kunst- und Walzmühle“.
Twar železniskeje čary wokoło lěta 1871 měješe za wjes hospodarsce rewolucionarny wuznam. Młynske twarjenje dósta samo přizamknjenje kolijow. Železniske wozy so z konjemi abo wołami hač k přepodawanišću ćahachu.
Trěbna rekonstrukcija wobeju Sprjewineju spušćadłow wotmě so 1896. Hižo lěto pozdźišo, buchu hłowne a pódlanske wobory kaž tež pobóčne křidła młyna hromadźe z młynskim kołom přez wulku wodu lětstotka preč torhane. Za Delni Wujězd nasta cyłkowna škoda 350.000 hriwnow.
W „Nowym Zhorjelskim nawěšku“ 3.8.1897 čitaš, zo spadowaše w dalokich dźělach Sakskeje něhdźe 120 litrow na kwadratny meter dešća. To wotpowědowaše cyłkownemu mnóstwu 1.500 milionow kubiknych metrow. Zarjady postajichu ewakuaciju. Mnozy Delnjowujězdźanscy ćehnjechu na někotre dny do wobłukow, kotrež ležachu wyše. Škoda bě tak wulka, zo nimo dźeń a nóc dźěłacych ludźi z Delnjeho Wujězda a regiona, hišće přidatnje wojacy wójska při rumowanskich dźěłach pomhachu. Posledni kruće mysleni sydlerjo na wuchodnym boku Sprjewje spušćichu. To trjechi młyn dokładnje k hłownej sezonje, jara na dobro konkurency. Młynski zawod bu zastajeny.
Wokoło 1847 přez pušćenje lěsa nimale dospołnje zničene lěsy mějachu zaso dosć drjewa, zo bychu na tutej bazy surowiznow předźěłacu industrijnu hałžku wutworili. Hišće pod kublerjom knjezom von Rabenauwom nasta w twarjenju znata drjewjernja. Rězak měješe zdźěla zwonka hłowneho twarjenja běžeć. Wuheń, kotołowy dom a twarjenje turbinow buchu twarjene. Wokoło 1902 móžeše so produkcija zahajić a wot 1913 pod nawodom Rabenausa wnučka Herberta Mudra dale wjesć.
W Statnym filialnym archiwje Budyšin namakaja so twarske akty wo Delnjowujězdźanskim spušćadle a wobě turbinje kotrejž buštej w časowym wotrězku wot 1914 do 1929 přizwolenej. Jednanje, techniske dowolnosće wudźěleć, běžeše wokoło změny lětstotka hakle prawje. W Legničanskim hamtskim łopjenu bu po etapach a techniku poćahujo k tomu namołwjene. Wotpowědne pruwowanske předpisy, na přikład wo kotole ćišća, móža so w hamtskich łopjenach wot 1902 čitać. Tak buchu připrawy naslědnje přizwolene, kotrež hižo dołho běžachu.
Wobraz naprawo pokazuje wurězk z ručnje rysowaneje karty z Delnjowujězdźanskim přeběhom młynskich hrjebjow wot 1883. Hrjebja dźěše direktnje přez lěwe młynske twarjenje. Młyn ma kolijowy přizamk a ćěri so přez wodowej kolesy. Druha hrjebja wjedźeše přez dźensniši wobłuk kupy. Přeběh Sprjewje je dale wuchodnje.
Měnjenje, zo so po hawariji wulkeje wody drjewjana sekla z jednym abo samo ze samsnym młynskim kołom abo woběmaj młynskimaj kołomaj dale wjedźeše, njemóže so wuzamknyć. Z twarskeje rysowanki je wuwidźeć, zo zasadźi so mjez 1900 a 1915 wulka 190 PS turbina jako cyłkowny ćěr. Bohužel pobrachuja konkretne podłožki wotewrjenje konstruktiwnych a financielnych motiwach rozsudow, kotrež buchu we wonym času porubane. Znajmjeńša móžeše so při srjedźnym přeběhu 7 do 10 m³ / s trěbna energija za rozbiće parjeneho drjewa z ležaceje wódneje mocy zdobyć. Mała turbina, kotraž 76,3 PS dodawaše a hišće zdźeržana wosta, bu pozdźišo zatwarjena. Wona je hač donětka ze starej transmisiju zwjazana, kotraž wjedźeše jónu po cyłym twarjenju a přewza dalše předźěłanje sekloweje muki na surowy papjerc. Wot njeje so poměrnje konstantna spěšnosć běženja žadaše, kotraž móžeše so twarskotechnisce z nad turbinu zaměstnjenym „powětrowym polsterdom“ zaručić. Wot spočatka lětstotka (najskerje 1902) wukonješe so generator jenakeje miliny, kotryž kubło z hrodom, rentnarski zarjad, Winklerec statok, knježi pjekarnju a samo tejku a stajne blido w Haškec hosćencu z elektriskej swěcu zastara. 1923 drje bu tutón generator přećiwo wukonliwišemu wuměnjeny. Jako bu hród 1950 na TBK- hojnišćo wutwarjeny, bu generator jenakomiliny na generator měnjateje miliny wuměnjeny. Wón słužeše hłownje zastaranju techniskich zarjadnišćow w chorowni z elektroenergiju, doniž njemóžeše městna syć wotpowědne poćežowanja přiwzać a njebu produkowanje miliny z małymi energijowymi připrawami njewažne.
Bjezposrědnje po zwrěšćenju poradźi so wjelelětnemu zawodnemu mištrej Walterej Schöbelej z pomocu turbiny, energiju wutworić. Z tym móžeše so knjejstwowy šrótowy młyn hatarstwu zaběžeć. W młynje knjeza Barta składowace žito bu mlěte a na tak wažny prěni chlěb za hłód tradacych ludźi předźěłane. Wysoke wosobinske zasadźenje a kreatiwne jednanje někotrych wobydlerjow zamó bědu we wsy znajmjeńša trochu wolóžić. Tak dyrbjachu přidatnje 284 wuhnatych z němskich wuchodnych kónčin w Delnim Wujězdźe zaměstnić.
Wobydlerjo rozprawjeja wo eksperimentalnej powójnskej produkciji w twarjenju, kotraž měješe pod nawodom knjeza Paula Lehnigka ze Slepoho praskowarske drjewjane šklě k powšitkownemu wužiwanju zhotowić. Postupowanje bu wot inženjera Beina ze Zhorjelca wuwite a měješe w kónčnym zhotowjenju, při tak mjenowanym zanjerodźenju wudźěłkow, nahladne ćeže. Najebać wysokich inwesticijow njeje so tuta produkcija znjesła.
Na zakładźe SMAD-přikaza čo. 64 bu kubler Herbert Mudra na 10.09.1945 wuswojeny. Z wuwjedźenskim postajenjom k přikazej SMAD čo. 64 wot 28.04.1948 naby pomjenowane wuswojenje płaćiwosće.
Rězak a drjewornja přeńdźeštej na 01.04.1949 do wobsydstwa VEB předźěłanje papjery. Zawod bu doskónčnje zawrjeny. Hódnota twarjenja z mašinami wučinješe we wonym času hišće 90.516 DM. Statne socialne zawěsćenje zapoda próstwu wo přewzaće twarjenja z wopodstatnjenjom, Slepjanstwo jako bydlenski rum za lěkarjow a personal noweho TBK hojernja wutwarić chcyć. Wona dósta 01.07.1950 přiražku a bě z tym docpěła, zo móžachu wšitke wottam přizamknjene zastaranske zarjadnišća a móžnosće wotstajenja wužiwać. Hačrunjež bě w tym času hišće 161 ćěkancow přidatnje we wsy zaměstnjenych, njesta so ani přetwar ani přetwar hódnoty zdźerženje.
Rybarstwo Rakecy bě tohorunja próstwu wo wužiwanje twarjenja jako stajernju stajiło, kotraž bu wotpokazana. Nihdźe njeje žane wujasnjenje namakać, čehodla so we wonym času tak wažne mašiny prosće zhubichu.
Poněčim skomoli rjane twarjenje, kiž słužeše hišće jako dźěłarnja a tepjernja, k smjećnicy chorownje. Ze „wotwiwanjom“ chorownje w lěće 1991 zhubi so tež tuta funkcija. Třěcha hrožeše so sypnyć. Hakle po tym zo přeńdźe do wobsydstwa gmejnskeho zarjada Delni Wujězd, přewostaji Swobodny stat Sakska 700.000 DM za saněrowanje třěchi, kotrež móžachu 1992 do nadawka dać. Roztorhanje murjow wupřestrěwa so wot praweho zadnjeho hłowneho twarjenja hač k ruinje turbinow. Tutón měješe so přez zniženje dnowneje wody Bjerwałdskeje jamy wuwołać. Wuheń bu 1997 přez błyskot tak ćežko trjecheny, zo dyrbjachu jón spotorhać. Na přitwarje turbinoweho twarjenja pobrachuje přeco hišće třěcha. Hakle z cyłkownym konceptom ma so tež přitwar swoje postajenje zdźeržeć a zaměrej wotpowědujo saněrować. Tuchwilu běži pruwowanje wuměnjenjow za znowawužiwanje wódneje mocy. Historiske dopokazy něhdy wobstejacych prawow předleža jako kopije. Wobě spušćadle a nowonatwarjene rybjace schody su w jara dobrym twarskim stawje. Tučasnje njemóže so trěbne mnóstwo přepławjenja wobstejacych wodowych bilancow dla, kotrež jako hydrologiski posudk z 10.03.95 předleža, hišće spjelnić. Znowa zapodaty posudk z 12.09.2002 wobswědča njewažnu změnu. Hakle hdyž je wuwzaće za zapławjenje Bjerwałdskeho jězora wotzamknjene, steji město nětko přerěznje 0,4 m³ / s mnóstwo wody wot něhdźe 1,4 m³ / s k dispoziciji. Z tym stanje so wužiwanje wódneje mocy k produkowanju elektroenergije hakle rentabelne. Hdyž so twarska substanca w jeho architekturje atraktiwnje wutwari, móže so mała wodomilinarnja z wobhladanja hódnym publikumowym magnetom při wjele wužiwanej Sprjewinej pućowanskej šćežce stać.
W nowembrje 2000 bu projekt k wužiwanju „Stareje seklownje“ jako reptilienco wudźěłany. Měło so gastronomiske zarjadnišćo, suweněrowy shop a reptilijowy fachowy wobchod zapřijeć. Za to postajene 413.000 DM swójske srědki hodźa so za priwatnych wužiwarjow lědma zwjesć, wothladajo wot toho, zo hodźi so z tuchwilu eksistowacej lokalnej infrastrukturu lědma dobytk docpěć.
Twarjenje je zachowanja hódny, ale njewužiwany twarski pomnik. Wone je žiwe wot swojich błyšćacych stawiznow a čaka na ludźi z idejemi, kotrež móža hišće dźiwy zdokonjeć.
Eberhard Barthel